Het voelt best wel ongemakkelijk om het oneens te zijn met Brené Brown. Als onderzoekster van kwetsbaarheid ziet ze perfectionisme als een schild. Dit is haar definitie van perfectionisme:
“Perfectionisme is niet hetzelfde als streven naar kwaliteit. Perfectionisme heeft niets te maken met gezonde prestaties en groei. Perfectionisme is een vorm van zelfbescherming. Het is de overtuiging dat we, als we dingen perfect doen en er perfect uitzien, de pijn van verwijten, afkeuring en schaamte kunnen minimaliseren of voorkomen. Perfectionisme is een loodzwaar schild dat we met ons meeslepen vanuit de gedachte dan het ons zal beschermen, terwijl het juist datgene is wat ons ervan weerhoudt gezien te worden.”
Ik snap waarom deze definitie resoneert met zoveel mensen. En voor veel perfectionisten klopt het ook. Maar het vertelt niet het hele verhaal.
Perfectionisme op een glijdende schaal
Voor mij zit perfectionisme op een glijdende schaal. Aan de ene kant is het een kracht, maar aan de andere kant kan het je ook hinderen. De twee kanten zijn:
- Adaptief of goed aangepast perfectionisme: De bewuste of onbewuste inzet van perfectionisme om jezelf te ontwikkelen of een ideaal na te streven die aansluit bij je kernwaarde. Je zet het op een gezonde, positieve manier in om je doelen te halen.
- Maladaptief of slecht aangepast perfectionisme: De bewuste of onbewuste inzet van perfectionisme met negatieve gevolgen. Je brengt jezelf of een ander schade toe in het streven naar je ideaal. Je inspanning is een compensatie van je niet-goed-genoeg voelen.
Ik ben niet de enige die dat denkt. Er zijn ook andere onderzoekers die gekeken hebben naar perfectionisme. Zo keken Joachim Stoeber en Kathleen Otto naar de positieve kanten van perfectionisme. In het onderzoek vergeleken ze het functioneren van goed aangepaste perfectionisten met slecht aangepaste perfectionisten en mensen die niet perfectionistisch waren.
De goed aangepaste perfectionisten scoorden het hoogst op gebied van zelfrespect, ze hadden minder last van uitstelgedrag en zelfkritiek, waren minder defensief en hadden minder sociale problemen en lichamelijke klachten. Het zou zonde zijn om de positieve kanten ook zomaar overboord te gooien.
Wat maakt het verschil tussen gezond en ongezond perfectionisme?
Hier wordt het interessant. Want als perfectionisme op een schaal zit, wat bepaalt dan waar je op die schaal staat?
Het is niet het streven naar kwaliteit. Het is niet de hoge standaard. Het is niet eens hoeveel je werkt of hoe precies je bent.
Het is hoe je met jezelf omgaat als je faalt, als je niet perfect bent, als je fouten maakt.
Bij slecht aangepast perfectionisme straf je jezelf. Soms is dat een harde innerlijke stem: “Zie je wel, je kunt het niet. Je bent niet goed genoeg.” Maar vaak gebeurt dat straffen veel subtieler, in eindeloos piekeren, in afwezig zijn, in pleasen, in uitstellen. Op een bewust niveau voelt dat vooral als vastzitten. Die stem of dat patroon drijft je voort vanuit angst, schaamte en het gevoel tekort te schieten.
Bij goed aangepast perfectionisme behandel je jezelf als een vriend. Je innerlijke stem blijft vriendelijk, ook als je faalt. “Oké, dit ging niet zoals je wilde. Wat kun je hiervan leren? Wat is de volgende stap?” Die stem drijft je voort vanuit groei, nieuwsgierigheid en zelfrespect.
Perfectionisme is niet het probleem. Hoe je met jezelf omgaat, dat is het probleem.
Daarom voel ik me ongemakkelijk bij de metafoor van het schild dat je moet afleggen. Want perfectionisme voelt voor mij als verbonden met wie ik ben. Ik hou van deze beschrijving van Katherine Morgan Schafler:
“Proberen je perfectionisme kwijt te raken is net zo onzinnig als proberen de wind te verjagen door met een bezem te zwaaien. Perfectionisme kun je niet zomaar verdrijven.”
De reis van schild naar trui
Er wordt vooral gekeken naar het negatieve deel van perfectionisme. De kant die je als schild gebruikt. Dat deel waarvan je jezelf moet bevrijden. Je moet het loslaten, overwinnen, afkicken of ermee afrekenen.
Ik zie dat anders. Ik denk dat we moeten leren om grip te krijgen op ons perfectionisme. Ervoor zorgen dat je zelf de regie pakt over hoe je je perfectionisme gebruikt. Je verplaatst je op de glijdende schaal steeds verder naar de goed aangepaste perfectionist. Dat betekent ook dat je je op moet maken voor een lange reis van “wat zullen ze wel niet denken?” naar “ik ben goed genoeg”.
Als perfectionist houd je wel van een nieuw project. Kom maar op, welke instructies, welk plan, welke principes moet ik voor een bepaalde tijd volgen om daar te komen?
Dat is niet de reis die je gaat volgen.
Houd een nooit-eindigend proces voor ogen. Er is geen einddoel, geen voorspelbaarheid, geen gemak en er komt geen gevoel van controle. Oef, dat voelt niet fijn, hé. Maar het is de reis van helen, de reis naar een groeimindset.
Zelfcompassie als kompas
In die reis gaat zelfcompassie je helpen. Want zelfcompassie verandert fundamenteel hoe je met jezelf praat. Het is het verschil tussen jezelf straffen en jezelf begeleiden.
Zelfcompassie bestaat uit drie elementen:
- Vriendelijkheid voor jezelf als je lijdt, faalt of je niet goed genoeg voelt. Als je innerlijke criticus de kop opsteekt.
- Gedeelde menselijkheid waar je leert dat imperfectie bij het leven hoort, die we allemaal zo ervaren. Het is niet iets dat alleen jou overkomt.
- Mindfulness voor bewustwording. Waar je je gevoelens toelaat zoals ze zijn. Je ze niet onderdrukt, maar je ze ook niet overdrijft. Je bent niet je gevoelens.
Stel: je schrijft een blog en je twijfelt of het goed genoeg is.
Het schild-perfectionisme zegt: “Dit is waardeloos. Iedereen zal denken dat je niks te zeggen hebt. Publiceer het maar niet.”
Het trui-perfectionisme zegt: “Dit voelt nog niet helemaal lekker. Waar zit ‘m dat in? Welke zin klopt niet? Oké, die pas ik aan. En dan gaat ie online. Want klaar is beter dan perfect.”
Het verschil? In het eerste geval straf je jezelf. In het tweede begeleid je jezelf.
Van loodzwaar schild naar comfortabele trui
In mijn reis voelt het nog steeds ongemakkelijk om het oneens te zijn met Brené Brown. Wie ben ik om er anders over te denken? De angst voor afkeuring en falen zou mij eerder hebben tegengehouden om deze blog online te zetten.
Maar het ongemakkelijke gevoel houdt mij nu niet meer tegen. Omdat ik denk dat het belangrijk is om ook te laten zien dat het anders kan.
Perfectionisme hoeft niet een loodzwaar schild te zijn. Het kan ook een comfortabele warme trui worden.